De methodi Ørbergianae vitiis, sive humilis eiusdem methodi apologia [Pars prima]

Libri Andreae Balbi frontispicium

[1]JACOBI RVBINI AD SPECTATISSIMVM PROFESSOREM ANDREAM BALBO DE VITIIS METHODI “IVXTA NATVRAM”[2] NVNCVPATI RESPONSVM, SIVE HVMILIS METHODI ØRBERGIANAE APOLOGIA

Pars prima

Praefatio

In suo libro, c.t. Insegnare latino. Sentieri di ricerca per una didattica ragionevole (UTET 2023), professor Andreas Balbo multa (nec parvi momenti) scripsit de linguà Latinà docendà necnon de eiusdem sermonis discipulis tradendi historià, quam a medià aetate usque ad hodiernos dies breviter persecutus est. 

Inter libri partitiones, quae illum primum historicum excursum excipiunt, eminet quidem (ac nostrà praecupue interest) capitulum quartum, inscriptum “De linguà latinà: docendi exempla et consilia didascalica” (It. “La lingua latina: i modelli d’insegnamento e le proposte didattiche”), ubi professor Balbo varias, quae usu venerint vel a studiosis olim propositae sint, methodos recensuit. Fieri, profecto, non potuit, quin mentem oculosqe ilico in paragraphum VI de methodo “iuxta naturam” (It. metodo “natura”) sive Ørbergianam converteremus, qua non solum ipsius methodi ratio et natura enodantur, verum etiam eiusdem vitia enumerantur ac breviter examinantur[3]. 

Nobis, autem, in votis quidem est, ut hac brevi symbolà illa, quae professor Balbo utpote vitia agnovit, inspiciamus, excutiamus, commentemur, id nimirum indagantes, utrum vitia reapse habenda methodi inductivae-contextualis (ut scientiae glottodidacticae methodos “iuxta naturam” nuncupaverunt) an potius iure sint refellenda (quod, nimirum, nos hic demonstraturos esse credimus). Id, praeterea, fore speramus, ut professor Balbo haec paucula verba, a nobis tamquam responso exarata, in bonam partem ita accipiat, ut plura novaque studia quoad hunc inquisitionis campum - ut qui maximi sit quidem momenti ad linguam litterasque Latinas imposterum docendas -  suscitentur.

De methodi “iuxta naturam” vitiis, ad mentem professoris Balbo [4]

1. De narratione artificiali

Primum, quod Balbo proponit vitium (nihil enim dicemus de prioribus verbis, quibus auctor methodi Ørbergianae fautores veluti “messianismi” reprehendit: quod quidem, dummodo verum sit, non ipisus methodi, sed hominum potius est peccatum), hac describitur sententià: fieri potest, ut natura rerum enarratarum artificialis alicui sit difficultati, cui remedium in altero tantum volumine adhibetur (It. un problema può essere costituito dal carattere artificiale della vicenda narrata, a cui si pone rimedio solamente nel secondo volume)[5]. Cum primis, haud nobis clare patet, quid haec exacte significent. Solamne rerum enarratarum naturam carpit professor Balbo? Queritur hicce, rerum eventus, qui in libro Familia Romana discipulis ostenduntur, haud historicos esse, sed potius ficticios ac fabulosos[6]?  Quae si re incusantur, facile erit methodum laqueis expedire: nam etiam discipuli methodo grammaticae adhaerentes in multos insudant auctores, qui eventus narrent ficticios atque arte factos, ut sunt Plautus, Terentius, Vergilius, Ovidius, Apuleius et alii multi: num etiam probatissimi Latinitatis auctores ex eodem vitio laboraverint nec ideo discipulis sint lectitandi? Quomodo, vero, haec vitio verti possint, nobis parum est perspicuum, nisi forte professor Balbo narrationes reprehendere voluerit, utpote ab hodiernis discipulorum vità ac necessitatibus valde remotas. Quod, tamen, verum esset de omnegenus quoque litteris antiquis; quin immo, verius multo de antiquis auctoribus, quam de narratione Ørbergianà, quae enim, quamquam saeculo post Christum natum collocatur, tamen res tractat hodiernis discipulis magis necessarias ac perspectas (ut e.g. sunt familia, lites, lusus, vita scholastica, puerorum querelae et alia multa ad vitam omnium cotidianam spectantia), quam auctores, qui classici dicuntur (finge, v.g., plautinas fabellas, diutina bella a Julio Caesare gesta, orationes Ciceronis, dolos politicos a Sallustio vel a Tacito relatos, etc: quae omnia quantum a puerorum - non solum hodiernae aetatis - imaginatione aberrent, penitus liquet).

Quae cum ita sint, suspicamur igitur, auctorem non tam ad indolem narrationis ficiticiam suam direxisse reprehensionem, quam potius ad aetatem, qua libri textus compositus est. Eius - ut credimus - sententià, ea scripta sunt artificialia sive artificiosa, quae aut ab auctoribus haud classicis/antiquis exarata sint, aut extra traditionem receptarum litterarum Latinarum iaceant: Apuleius igitur naturalis - ut ita dicamus - erit, aliter autem Pascoli (qui carmina Latina vere lepidissima composuit) vel quae Ørberg et alii scriptores hodierni - licet classicissimá eloquentiá conspicui - Latine exaraverint. 

Minime est nobis propositum, ut hac brevi symbolà de indole linguarum naturali et artificiali disseramus. Ast id dicendum sufficiat: omnes sermones, qui litterarii dicantur et ad altiores litteras conscribendas usurpentur, artificiales (i.e. arte factos) quodammodo esse, vel quibusdam saltem, quae artificiales seu artificiosae habeantur, peculiaritatibus distingui, quippe qui ad certas normas consulto ac voluntarie tuendas definiantur[7]. Non enim perinde sermocinabantur cives Romani, ac Caesar, Cicero, Livius, Tacitus sua opera scripserunt - ne de carminibus ulla loquamur! Quin immo, ne Cicero ipse cum amicis ac familiaribus ita loqui solebat, ut in suis orationibus (ad lectionem, insuper, post orationes peractas expolitis editisque) declamabat vel nos in eius dialogis legimus! Nec Alexander Manzoni ita sermones vernacule cum aequalibus serebat, ut librum famà praeclarissimum (qui inter idiomatis Italici - quam maxime, nimirum, artificialis! - fundamenta merito numeratur) c.t. De sponsis fabulà (scil. I promessi sposi) exaravit[8]. Lingua Latina, quam hodie in ludis discipulis summo cum labore tradimus, est plane litteraria, quod idem significat, ac si “artificialis” dicamus: nam animi sensus non rectà atque immediate - ut apud incultum vulgus fieri solet - sed potius per artificia rhetorica elegantissima, illis praeterea verbis ac iuncturis tantummodo selectis, quae - post sermonem ipsum per saeculorum spatium diutine et diligentissime purgandum expoliendumque - dignitate litterarià vigere nec sermonem pedestrem redolere videantur, aperit. Sed haec missa faciamus. Huic enim vitio artificialitatis satis bene respondit Piovan, quem ipse Balbo in suo libro citavit: iam via sententias nonnullas ex auctoribus ipsis seligendi temptata est, nec licet affirmari ipsam fructus ullà consideratione dignos tulisse (It. la strada di estrapolare frasi d’autore dai testi è già stata percorsa, né si può dire abbia dato esiti significativi)[9]. 

Quod est procul dubio verissimum. Satis enim superque scimus, quali et quantà utantur cum auctoribus familiaritate discipuli impraesens sermoni Latino studentes. Praeterea, quis nobis explanare poterit, quomodo tirones, qui nihil e.g. Anglicam calleant, an ipso Guillelmo Shakespeare sermonis Anglici studium incipere queant[10]? A facilioribus ad difficiliora, ab humilioribus ad altiora - nec contra - naturà proceditur. Ipse, enim, Balbo paulo post affirmat fatendum esse nonnihil confictarum sententiarum omnibus inesse enchiridiis, praesertim primis studii temporibus (It. bisogna infatti dire che un certo tasso di “creatività frasale” è presente in tutti i manuali, soprattutto nelle fasi iniziali). Auctor, igitur, hoc “vitium” ipse verbis ferme ac citationibus recusare nobis videtur: cui nos etiam, certe, adstipulamur. Si lingua narrationis Ørbergianae (quae tota pendet solis ex auctoribus classicis) artificialis habenda sit, talis erit certe lingua quoque omnium paene auctorum Romanorum, qui, insuper, aptam discendi materiam tironibus - primos in studiis litterariis gradus moventibus - haud facile praebeant.

2. De sermone Latino tamquam “medium linguisticum” adhibendo

His verbis sequitur Balbo: methodi detractores reprehendunt, praeterea, commenticiam consuetudinem linguam Latinam veluti medium linguisticum adhibendi (It. viene inoltre criticato l’artificio di usare il latino come strumento di mediazione linguistica). Saepe, enim, “latinistae vivi” (huius scilicet methodi fautores) ideo accusantur nec raro ab aliis magistris ac litterarum studiosis etiam ludibrio habentur, quod Latine loquuntur et inter se et praesertim (quod ipsa aperte praecipit methodi ratio) cum discipulis, nec tamen eodem semper stilo, quem Caesar Ciceroque in suis adhibent operibus. Quae, procul dubio, verissima sunt: nemo enim nostrum (excepto, fortasse, magistro Aloysio Miraglia, Academiae Vivarii Novi conditore ac rectore) sicut auctores Latinitatis castigatissimi Latine sermocinati valet, neque forsan valebit unquam. Nec tamen - si verum dicendi nobis est copia - optimi linguae ac litterarum Anglicarum magistri sicut Coleridge, nec Germanici idiomatis praeceptores aeque ac Goethe loquuntur. Auctores summa sunt et excelsa stili specimina; immo, ut supra diximus, litteraria (ergo artificialia) exempla, quae rarissimi inter litterarum studiosorum exaequare valeant. Quis unquam ut Cicero loquatur? Numquis ut Shakespeare? Res quidem et cogitatu ridicula.

Eccur tamen, igitur, Latine loquantur fautores huius methodi? Facile prorsus dictu. Nam, quamvis aeque ac Cicero Latine loqui certe nequeamus, tamen ipsum imitari, recte et proprie et - qua maxime possumus - eleganter Latine sermocinari possumus, ut optimi methodi Ørbergianae magistri ubique (etiam in interreti) cotidie palam demostrant. Quae, quidem, docendi (nec delectandi) causà ideo fiunt ut, per proprium et emendatum sermonem Latinum auribus diutine oblatum, discipuli etiam audiendo ipsius sermonis evadant in dies peritiores magisque compotes. Haec est una ac sola causa, cur methodus inductiva-contextualis per activum sermonis Latini usum instruatur. Vt magistris ac discipulis saepe dicere consuevimus, non exercitum parvulorum Ciceronum cogere, sed potius discipulos scripta (et auctores) Latine legentes et intelligentes nobis est in votis. Nec aliud. Quod, reverà, Balbo quoque aperte agnoscere videtur, cum in eàdem paginà haec eiusdem Piovan refert verba: facultates activae, quae per methodum “iuxta naturam” excitantur, non faciunt [...] per se scopum, sed potius medium sunt eas formulas, formas vocesque acquirendi, quae vere efficere possint, ut discipuli scripta classica plene ac suis viribus legere possint (It. la competenza attiva che viene stimolata col metodo “natura” non è [...] un obiettivo in sé, ma un mezzo per assimilare quelle strutture, forme e lessico che permettano davvero una lettura piena e autonoma dei testi classici)[11].

Quae cum ita sint, ut de primo quoque methodi “peccato” factum est, ita hoc etiam alterum vitium ipse Balbo explodere videtur.

3. De affinitate et contiguitate inter classes didacticà

Tertium quoddam in professoris Balbo tractatione prioribus succedit vitium, quod - ut verum dicamus - quo pacto methodum ad ipsam pertineat, nobis minime liquet. Affirmat enim Balbo: 

quantum ad praxin, inter maximas quidem (scil. methodi) difficultates illa videlicet numeratur, ad contiguitatem didacticam necnon ad methodi cum ministerialibus studiorum curriculis concordiam pertingens: nam praecepta, quae hac methodo discipulis impertiuntur, eo tantum pacto optatum finem consequuntur, ut, cum discipuli a biennio ad triennium scholasticum transitum fecerint, methodus novo magistro usurpata non nimis a priore (i.e. ab Oerbergianà) discrepet, neque id a discipulis postuletur, ut studiorum curriculis ad unguem satisfaciant, sed in scripta magis interpretanda, quam in notiones grammaticas a textibus seiunctas laborent[12].

Quae omnia satis veritati (quamvis haud secus sint prius obrussà probanda) respondent. Nos, tamen, talia legentes illud penitus fugit, quomodo ista verti queant vitio ipsius “iuxta naturam” methodi. Nam non a methodo, nimirum, pendebit, si didactica methodorum quarumlibet affinitas et contiguitas inter biennium et triennium temere abrumpatur; non a methodo, videlicet, pendebit, si magister, qui priori per triennium successurus sit, alià ac diversà utatur methodo, ac bienii praeceptor (quae, tamen, nos ipsos in ludis lycaealibus experti sumus haud necessario efficere, ut methodus, ut autem affirmat Balbo, male succedat). Quibus fieri - nec mirum! - non potest, quin multae et summae discipulis pariantur difficultates (maxime in transitu a methodo grammaticà ad Oerbergianam; multo, vero, minus e contrario): quae non tamen ad methodum spectant; non ipsa est in culpà methodus Ørbergiana. Administris, enim, ac rectoribus scholasticis (hominibus scilicet, nec methodis, utpote meris instrumentis) id quidem est curandum (ut rei publicae etiam leges apertis verbis statuunt), ut discipuli nullas (vel, saltem, quam minimas) difficultates patiantur, dum transitum in triennium faciunt, rectà atque idoneà methodorum affinitate servandà. Praeterea, omnes, qui in ludo operam cotidie collocamus, satis superque scimus, quantum servanda studiorum affinitas non solum diversas methodos didascalicas, verum etiam singulos magistros (eàdem etiam methodo utentes) alterum alteri succedentem, afficiat, adeo ut discipulis non modo novo magistro subiacere, sed potius in altero prorsus ludo studere nonnumquam videatur, plurimis ac gravissimis sic partis difficultatibus. Haec tamen, quae modo dicta sunt, ad methodum Ørbergianam (vel ad quamlibet aliam methodum) nequaquam pertinere possunt.

Quid autem de studiorum curriculis dicemus?  Quid de eo, quod methodus Ørbergiana probe suo munere fungatur, modo non postuletur a discipulis, ut studiorum curriculis ad unguem satisfaciant, sed in scripta magis interpretanda, quam in  notiones grammaticas a textibus seiunctas laborent[13]? Satis erit paucis respondere. Nam ipsa studiorum curricula rei publicae Italicae id quidem declarant, ut discipuli auctorum scripta - varii generis diversaque tractantia - legere, intellegere ac vernacule vertere (hoc scilicet ordine) sciant[14]. Posthac: discipuli eas sibi comparabunt linguisticas facultates, quae se pares faciant auctorum scriptis - praesertim oratione solutà, necnon mythologicis, historicis ac narrativis - intellegendis ac vernacule vertendis (iterum: hoc quidem, ut supra, ordine)[15]. Vbinam, igitur, praecipitur discipulis, ut in notitiones grammaticas suà ipsarum gratià a textibus seiunctas laborent? Vel unde conici potest, ut ille a ministerialibus studiorum curriculis aberret discipulus, qui potius in auctores intelligendos atque interpretandos, quam in meram doctrinam grammaticam, incumbat (quae, insuper, et rectae refragari rationi nobis nempe videntur)? Quin immo, eo primum (summi quidem momenti est hoc adverbium!) spectant (sicut, unà cum linguistis, opinamur ac simul studiorum curricula palam faciunt) leges grammaticae discendae, ut discipuli ipsos auctores Latinos et - primo - legendo intellegant et - secundo - prius intellectos Italice deinde interpretentur: alius, nimirum, quilibet scopus his quidem aperte subiacet. 

Nostrum, igitur, quaesitum molestissime iteramus: ubinam methodi vitium deprehendendum?

Jacobus Rubini

[Continuabitur]

---

NOTAE

[1]  Haec, quae infra legetis, ad eam referuntur annosam quaestionem inter magistros methodum grammaticam (quae “traditionalis” perperam audit) adhibentes et fautores rationis didascalicae inductivo-contextualis (id est “vivae” sive “naturalis”) agitatam. Negant illi sermonem Latinum aliter discipulis tradi posse, quam ut factum est praeterito ferme saeculo cum dimidio, videlicet rationibus nonnisi grammaticis sive formalibus; hi, contra, sermonis docendi talem avent reformationem, qualis mores tueatur “naturales” idiomatisque “vivis” atque hodiernis communes (iuxta praecepta studiorum ad Second Laguage Acquisition sive SLA spectantium), linguà scilicet Latinà - et scribendo et loquendo - reapse usurpandà.

[2]  Scil. It. modello “natura”, quam docendi rationem Balbo a methodis naturalibus (It. metodi naturali) disiungit.

[3]  Cfr. opus citatum, pp. 86-87.

[4]  Omnia, quae infra recensentur vitia, paginis libri a professore Balbo conscripti 86-87 continentur atque ex ordine in nostro scripto aggredimur.

[5]  Scil. ipsius cursus Ørbergiani Lingua Latina per se illustrata, qui ex duobus voluminibus principalibus constat.

[6]  Nam liber Familia Romana vitam cotidianam cuiusdam familiae Tusculanae II seculi p.Ch.n. (quae docendi causà ab auctore confingitur) discipulis narrat.

[7]  Quae ut plane fiant perspecta, utile quidem erit paragraphum de sermone Italico perlegere in capitulo super linguà litterarià in Sermonis Italici Encyclopedià, a Victorio Coletti exarato (Enciclopedia dell’italiano, Treccani 2010: https://www.treccani.it/enciclopedia/lingua-letteraria_(Enciclopedia-dell'Italiano)/). 

[8]  Vtpote iuxta leges normasque explicite stabilitas ordinatum, idioma “standard” (i.e. certum rectumque linguae Italicae exemplar universim civibus propositum atque usurpandum) semper est opus aliquatenus artificiale. Nullos, enim, natura admittit sermones “standard” (G. Berruto, Italiano standard, in Enciclopedia dell’italiano, Treccani 2010: https://www.treccani.it/enciclopedia/italiano-standard_(Enciclopedia-dell'Italiano)/). Sermo quoque Latinus aetatis classicae (scilicet exemplar altioris sermonis ad litteras exarandas destinati, quo inter saecula I a.Ch.n. et I p.Ch.n. summi institutionis scholasticae hodiernae auctores usi sunt) specimen item est sermonis “standard” quam apertissimum.

[9]  D. Piovan, Sull’apprendimento delle lingue classiche. Qualche considerazione, una proposta, in G. Milanese, A ciascuno il suo latino: la didattica delle lingue classiche dalla scuola di base all’università, Congedo, Gelatina 2004, pp. 79-80.

[10]  Omnes conqueruntur operam in studia classica positam pessum iri. Quaerant docti a semet ipsis, utrum pusiones 10-12 annorum, si Angli, Shakespeare, si Galli, Voltaireum aut Racine, si Germani, Goethaeum et Schillerum, si Itali, Dantaeum examine critico legant, cum tamen sint in iisdem linguis nati. Eccur ruimus in absurdorum omnium maximum, ut omnium Classicorum maximos, Caesares Tullios et Horatios, legant pusiones iidem, qui classicos vernaculos legere nequeant? (Arcadius Avellanus, Praeco Latinus, vol. III, mens. Feb. 1897, n.5, p. 1).

[11]  D. Piovan, Sull’apprendimento delle lingue classiche. Qualche considerazione, una proposta, in G. Milanese, A ciascuno il suo latino: la didattica delle lingue classiche dalla scuola di base all’università, Congedo, Gelatina 2004, pp. 79-80.

[12]  Operativamente, una delle difficoltà più grandi riguarda la continuità didattica e la congruità del metodo con i programmi ministeriali: l’insegnamento effettuato con questo sistema funziona bene soltanto se nel passaggio fra biennio e triennio non vi è uno stacco troppo forte fra le impostazioni dei docenti e se si chiede agli allievi non di seguire in maniera pedissequa quanto stabilito dai programmi, ma di ragionare soprattutto per competenze interpretative del testo e non per conoscenze grammaticali astratte.

[13]  Nobis, insuper, ita quidem videtur, ut, si discipuli in scripta magis interpretanda, quam in  notiones grammaticas a textibus seiunctas laborent, res sit utique discipulis aeque ac magistris longe exoptabilior, perinde ac hodiernae quoque doctrinae paedagogicae multo plus tribuunt ponderis discipulorum potius linguisticis facultatibus ac potestatibus (ut est interpretandi), quam meris notionibus grammaticis discendis.

[14]  Indicazioni nazionali per i licei classici, INDIRE, p. 21.

[15]  Indicazioni nazionali per i licei classici, INDIRE, p. 22.